BİTKİLERİN BESİN MADDELERİNİ ALMASINA ETKİ EDEN FAKTÖRLER

Bitkilerin besin maddelerini hızlı veya yavaş, az veya çok almasında bitki dış çevre koşullarının etkisi vardır. Dış çevre koşullan içinde ışık, sıcaklık, havalanma, su, pH, besin maddesi çeşidi ve konsantrasyonu, bu besin maddelerinin birbiriyle olan karşılıklı etkileri vb. sayılabilir. Bunlar dışında hiç şüphesiz bitkilerin besin maddelerini seçme, alma şekli, iç enerji miktarı vb. gibi bitki iç faktörlerinin de rolü bulu¬nacaktır.
Çevrede yeterince ışığın bulunmadığı koşullarda, bitkilerin istenen miktar kadar besin maddesi alamadıkları saptanmıştır. Işık bitkilerde fotosentezi kamçılamakta ve bitki çevrede bulunan ışık oranına göre topraktaki su ve mineral maddelerden yararlanmaktadır. Yine ışık sto-malarm açık kalmasını, alınan suyun terleme ile atılmasını sağlamakta ve bitkide devamlı bir su açığı yaratmakta, böylece osmotik basıncı ar¬tan ve kinetik enerjisi yükselen bitki çevresinden devamlı su ve mineral maddeler almaktadır.
Işıkla ilgili anlatılan olaylar, sıcaklıkla ilgili olaylarda da aynen ortaya çıkmaktadır. Kıştan çıkışta toprağın soğuk olması bitkilerin daha az be¬sin almasına ve büyümesinin yavaşlamasına sebep olur. Toprağın ısınmasıyla besin maddesi alımı artar ve büyüme de hızlanır. Çünkü, özellikle difüzyon yolu ile mineral madde alımında sıcaklık, mineral
madde iyonlarının kinetik enerjilerini arttırmakta ve iyonların daha hızlı hareket etmelerinde etken olmaktadır. Sıcaklığın düştüğü durumlarda kinetik enerji azaldığından, bağımsız difüzyon da azalmaktadır.
İyon absorpsiyonuna, toprak pH1 sının etkisi çeşitli şekillerde ortaya çıkar. Düşük pH derecelerinde katyonların absorpsiyonu azalırken, an¬yonların absorpsiyonu artmaktadır. Topraktaki pH düşüklüğünde, or¬tamda fazla miktarda hidrojen iyonu bulunduğundan, taşıyıcı hidrojen iyonu ile birleşmekte ve hidrojen iyonu katyonların taşıyıcı ile bileşmesini kısıtlanmaktadır. Bunun tersine pH1 nın yüksek olması du¬rumunda hidroksil ve bikarbonat iyonları taşıyıcı ile bileşerek, bu kez anyonların taşıyıcı ile bileşmesini engellemektedir. Nitekim düşük pH' da potasyumun daha az alınması, taşıyıcıların potasyum iyonuna (K+) karşı, hidrojen iyonuyla (H+) daha kolay bileşme sağlamasından kay¬naklanmaktadır. Yine düşük pH1 da (6.8'den aşağısı) H2PO~4 ve HPO~"4 iyonları aşağı yukarı eşit miktarlarda ve yüksek pH' da PO4~" iyonları çok miktarda birleşme yapabilir. Ayrıca bitkiler bir değerli iyon¬ları iki değerli iyonlardan, iki değerli iyonları üç değerli iyonlardan daha fazla ve kolay absorbe eder. Bu durumda en fazla H2PO4~ ve en az PO4~~~ absorbe edilebilir. Toprakta fosforun mineral formlarının alınmasında güçlükler vardır. pH fosforun yarayışlılığma ve almımma etki yapar. To¬prak alkali ise PO~~~4 iyonları hakim durumdadır. Toprak hafif asit veya orta asit ise HPO"4 ve H2PO"4 iyonları hakim duruma geçer. Yüksek asitlikte daha çok H2PO~4 alımı gerçekleşir.
Toprakta yeterince havanın bulunmaması ve köklerin oksijen sıkıntısı çekmesi bitkilerin gelişmelerini ve besin maddesi aktivitelerini zayıflatır. Toprakta fazla karbondioksit birikimi kök hücrelerinin me-tabolik işlevini olumsuz yönde etkileyerek köklerin solunumunu ve ijron alımını engeller.
Bir bitki yeteri kadar bir mineral maddeyi hücresinde depolamışsa, bitki hücresinde depolanan o fazla mineral maddeyi topraktan daha faz¬la alma gayretine girmez. Ancak o maddenin bitki içindeki oranı düştüğünde tekrar alım başlar. Difüzyon yolu ile mineral maddeler kökün dış yöre hücrelerine girse bile taşıyıcı kompleksin faaliyeti bitki tarafından kısıtlandığından, bu minerallerin bitki iç tarafına taşınması gerçekleşmez. Bitkilerde bazen bir iyonun fazlalaşması, diğer iyonun alımını arttırmakta veya azaltmaktadır. Bitkilerde yeteri kadar azot alımı yapılıyorsa, köklerin kükürt ve fosfor alımı artar. Besin ortamında azotun azalması durumunda, fosfor ve kükürt ortamda bulunsa bile, bitki tarafından alınamamaktadır. Çileklerde yapılan bir çalışmada Mg eksikliğinde yaprak ve meyvelerde K' un arttığı ve P' un azaldığı, Ca ek¬sikliğinde K ve Mg1 un arttığı, K noksanlığında Ca, Mg ve P1 un arttığı, S eksikliğinde K' un azaldığı, N eksikliğinde P' un arttığı, P eksikliğinde bütün minerallerin alınmasında azalma meydana geldiği ve bitki içindeki miktarının düştüğü saptanmıştır. Bitki besinleri arasındaki bu karşılıklı etki, özellikle iyonların taşıyıcı kompleksle bağlanma yarışından kaynaklanmaktadır.
Hiç şüphesiz değişik bitkiler kendi iç potansiyellerinden dolayı çevresinde bulunan besin maddelerinden farklı şekilde yararlanacaklar ve bu her bitkinin kendi genetik yapısına göre değişim gösterecektir. De¬rin köklü bir bitki ile yüzlek köklü bir bitki arasında fark, köklerinin toprakta yayılış hacminin farklı olmasından ister istemez kendiliğinden gerçekleşecektir. Bu farklılık bir bitkinin değişik büyüme devrelerinde de ortaya çıkmaktadır. Genç bitki kökleri daha iyi ve fazla absorpsiyon yeteneğine sahip iken, yaşlandıkça hücreler mantarlaştığı için iyon ab-sorpsiyonu yapamaz hale gelir. Yaşlanmış bitkilerde besin maddesi alınımının yavaşlamasına, kısmen büyüme ve gelişmesinin yavaşlaması ve yeni kökler oluşturulamaması da etkili olabilir.
Potasyum, kalsiyum, magnezyum, çinko ve bor toprakta iyon for¬munda ve kararlı yapıda bulunur. Demir, mangan ve bakırda farklı bir durum vardır. Toprakta gerçekleşen oksidasyon (yükseltgenme) ve redüksiyon (indirgenme) olayları sonunda bu besin maddelerinin farklı değerlikli iyonları oluşur. Havalanan toprakta oksidasyon sonucu iyon¬lar yüksek değerli, drenajı kötü, havalanması kötü topraklarda düşük değerli duruma geçer ve bu durum da onların bitki tarafından alınmasında önemli olur.